Budowa zewnętrzna:
Pstrąg tęczowy posiada wydłużone, bocznie nieco spłaszczone ciało o szerokim trzonie ogonowym. Pomiędzy płetwą grzbietową i ogonową występuje płetwa tłuszczowa. Łuski drobne, 135-150 wzdłuż linii bocznej, 14-19 (najczęściej 16) między płetwą tłuszczową a linią boczną (łącznie z łuską linii bocznej). Głowa o tępo zakończonym, szeroko wyciętym pysku. Górne i dolne wyrostki filtracyjne pierwszego łuku skrzelowego guzkowate, wyrostki środkowe pałeczkowate. Płytka lemiesza ma na tylnej krawędzi najczęściej 4 zęby. Jego trzon jest silnie wygięty i zaopatrzony w jeden lub dwa szeregi zębów.
Ubarwienie jest zależne od wieku i miejsca przebywania. Najczęściej srebrzyste boki, niebieskoszary lub zielonoszary grzbiet, różowa lub czerwonawa wstęga wzdłuż linii bocznej (której zawdzięcza swoją nazwę) oraz zawsze czarne plamki na głowie, ciele, płetwach (grzbietowej, tłuszczowej i ogonowej). Zauważono, że osobniki żyjące w wodach płynących oraz formy anadromiczne spływające na tarło mają zazwyczaj ciemniejsze i bardziej intensywne ubarwienie od populacji żyjących w wodach stojących (jeziora, stawy) gdzie ryby są "bardziej srebrzyste".
Pstrąg tęczowy osiąga zazwyczaj długość do ok. 50 cm (maksymalna zanotowana 120 cm) i przeciętną wagę ok. 3 kg (maksymalna zanotowana 25.4 kg). Dożywa maksymalnie 11 lat.
Występowanie:
Pstrąg tęczowy występował pierwotnie na terenie zlewisk Oceanu Spokojnego w Ameryce Północnej oraz Azji - w rzekach, jeziorach oraz przybrzeżnych wodach morskich. Istnieją dwie odmiany tego gatunku: wędrowna, anadromiczna spływająca do wód morskich i powracająca na rozród do wód słodkich (ang. steelhead) oraz osiadła w wodach słodkich (ang. shasta). Forma anadromiczna w wodach morskich bytuje zazwyczaj w strefie epipelagialnej, nie zanurzając się poniżej 200 m.p.p.m.
Dzięki swojej wytrzymałości i szybkiemu wzrostowi pstrąg tęczowy został introdukowany w celach hodowlanych (spożywczych), lub też jako gatunek do połowów sportowych (wędkarskich), w ponad 45 państwach na wszystkich kontynentach poza Antarktydą. Ten fakt miał w wielu miejscach negatywny wpływ na populacje lokalnych gatunków ryb, które były zjadane przez pstrąga potokowego, traciły źródło pokarmu jeżeli żerowały w sposób podobny do pstrągów, zarażały się chorobami zakaźnymi lub pasożytami wprowadzanymi do danego środowiska w trakcie zarybiania pstrągami bądź też dochodziło do krzyżowania się lokalnych, podobnych gatunków z nowo przybyłymi pstrągami tworząc różnego rodzaju hybrydy, które zmniejszały bioróżnorodność gatunkową.
Do Polski gatunek sprowadzono w XIX wieku (ok. 1881–1889). W niedużych ilościach spotkać go można w każdej niemal rzece oraz w wielu stawach i jeziorach. W Polsce nie zaobserwowano dotychczas stabilnej samorozradzającej się populacji. Ryby żyjące na wolności pochodzą z zarybień lub uciekły z hodowli.
Rozmnażanie:
W związku ze zróżnicowanymi środowiskami życia pstrągów tęczowych ich tarło na półkuli północnej odbywa się od przełomu listopada i grudnia do maja, natomiast na półkuli południowej od sierpnia do końca listopada. Ryby wyszukują żwirowate ujścia rzek lub fragmenty zamieszkanego zbiornika z podobnym podłożem. W dnie samica wykopuje uderzeniami ogona duża jamę, w czym często uczestniczy również samiec, broniący jednocześnie dostępu innym rywalom. Zależnie od ciężaru samicy, składa ona 1600 do 2000 ziaren ikry, którą samiec następnie polewa nasieniem. Po zapłodnieniu para zakopuje delikatnie ikrę w sposób analogiczny do kopania jamki. Okres inkubacji jaj w zależności od temperatury wody wynosi od 100 do 150 dni. Ikra w zależności od rozmiaru i wagi samicy ma średnicę od 3 do 6 mm, a młode po wykluciu mają długość od 12 do 20 mm. Tęczaki, które wylęgną się szybko, mają zawieszony woreczek żółtkowy, z którego czerpią pożywienie w pierwszych dniach życia. Dopóki nie spożytkują całego żółtka, pozostają w pobliżu jamki. W tym okresie nazywają się narybkiem. Tylko niewielka część dożywa dorosłości, większość pada ofiarą większych ryb. Narybek pstrąga tęczowego rośnie bardzo szybko, w dobrych warunkach, w środowisku naturalnym już w 3 roku życia waży około 2 kg. Zdolność do rozrodu przy sprzyjających warunkach może osiągnąć już w drugim roku życia ale najczęściej dojrzewa płciowo w 3 lub 4 roku.
Część populacji pstągów tęczowych wiedzie anadromiczny styl życia. Oznacza to, że młode osobniki rodzą się i dojrzewają przez pewien początkowy okres życia w wodach słodkich a następnie spływają do wód słonych - mórz lub oceanu. Po osiągnięciu dojrzałości płciowej ryby wracają do wód słodkich, w których przyszły na świat, aby odbyć swoje tarło i zapoczątkować nowe pokolenie. W przeciwieństwie do dużej części pacyficznych odmian ryb z rodziny łososiowatych, pstrągi tęczowe to gatunek iteroparyczny, co oznacza, że wędrówki na tarło do wód słodkich i z powrotem do morza mogą odbywać wielokrotnie w trakcie swojego życia.
Odżywianie:
Pstrągi tęczowe są drapieżnikami. Podstawę jadłospisu tych ryb stanowią owady i ich larwy. Wiosną żywią się jętkami i ważkami, jesienią owadami zaniesionymi pod wodę przez wiatr. Z wiekiem tęczaki mają tendencję do uzupełniania swojej diety o małe ryby, żaby, kijanki oraz robaki. Zanotowane populacje w stojących wodach gdzie (prawdopodobnie z przymusu = niedostatek podstawowych żródeł pokarmu) dieta tęczaków uzupełniona została przez plankton.
Znaczenie gospodarcze:
Potencjał handlowy pstrąga tęczowego został zauważony pod koniec XIX wieku. Bardzo szybko, dzięki swojej wytrzymałości i szybkiemu wzrostowi, gatunek ten okazał się szczególnie dobrze dostosowany do celów akwakultury. Pstrąg tęczowy jest hodowany obecnie w wielu krajach na całym świecie, w szczególności w państwach nadmorskich o umiarkowanym klimacie.
Hodowla w akwakulturze
Pstrąg tęczowy jest rybą odporną. Toleruje duży zakres warunków środowiskowych i hodowlanych. Może żyć w różnych siedliskach, przenosić się z wód słodkich do słonych i z powrotem lub pozostawać na stałe w jeziorach. Optymalna temperatura wody do rozrodu wynosi poniżej 21°C. Na wzrost i dojrzewanie mają wpływ temperatura wody i pożywienie. Pstrągi są mięsożerne i wymagają diety bogatej w białka. W naturalnych warunkach pstrąg dojrzewa zazwyczaj w ciągu 3-4 lat. W odpowiednim środowisku pstrąg osiąga masę 350 g w ciągu 10-12 miesięcy, a 3 kg w ciągu 2 lat.
W 2009 r. głównymi producentami pstrąga na świecie były UE, Chile, Norwegia, Turcja i Iran.
Obecnie prawie cała podaż pstrąga tęczowego na rynku UE pochodzi z akwakultury z produkcji lokalnej. Głównymi producentami w UE są Włochy, Francja, Dania, Niemcy i Hiszpania. Przywóz ma miejsce głównie z Turcji (pstrąg słodkowodny w porcjach) i Norwegii (duży pstrąg morski na filety), a głównymi importerami są Niemcy i Szwecja. Wywóz pstrąga z UE, w szczególności z Danii, jest kierowany głównie do Rosji i Szwajcarii. Handel wewnątrzunijny ma znaczne rozmiary i stanowi połowę całkowitej wartości podaży w UE. Wśród państw członkowskich Polska, Dania i Szwecja są głównymi eksporterami, a Niemcy i Finlandia głównymi importerami.
Rozród
Pstrąg tęczowy ma trudności z naturalnym rozmnażaniem się w wielu miejscach na świecie, ponieważ samica nie składa ikry. Farmy rybne zachowują więc dużą grupę tarlaków, żeby uniknąć niedoboru ikry, bowiem w przeszłości niektóre hodowle musiały sięgać po surowiec z importu. Samice rzadko bywają wykorzystywane do reprodukcji przed upływem 3 lub 4 lat. Najpowszechniejszą metodą jest zapłodnienie na sucho. Gamety są pobierane poprzez ręczne wyciskanie. Następnie mlecz kilku samców miesza się z owocytami. W ten sposób zapłodniona ikra może być transportowana nawet do 48 godzin po zapłodnieniu do zbiorników, w których jaja są inkubowane.
Hodowla narybku
Larwy wylęgają się z pęcherzykiem żółciowym, który zawiera pożywienie niezbędne do ich początkowego rozwoju. Chów larw pstrąga prowadzi się w okrągłych zbiornikach z włókna szklanego lub betonu, które utrzymują regularny nurt wody i równomierne rozłożenie larw. Gdy pęcherzyk zostaje wchłonięty, narybek wypływa na powierzchnię w poszukiwaniu pożywienia i zaczyna utrzymywać się na powierzchni. Karmi się małymi okruszkami (paszą przemysłową) zawierającymi białka, witaminy i oleje. Na początkowych etapach chowu preferowane jest karmienie ręczne, które pozwala uniknąć przekarmienia. Następnie narybek otrzymuje drobny granulat do czasu, gdy ryby osiągną masę 50 g i długość od 8 do 10 cm.
Tuczenie
Po osiągnięciu wspomnianych wcześniej rozmiarów i wagi, młode ryby są przenoszone do jednostek hodowlanych: sadzów w jeziorach lub najczęściej zbiorników ulokowanych w pobliżu rzek. Zbiorniki te, które zazwyczaj są prostokątne i wykonane z betonu, działają w oparciu o dwie technologie: przepływ – obieg otwarty, w którym woda rzeczna przepływa przez zbiornik poprzez system kanałów; lub recyrkulację – obieg zamknięty, w którym woda krąży między zbiornikami, a następnie po ewentualnym odfiltrowaniu jest ponownie wykorzystywana, lub obieg z częściową recyrkulacją. Zaletą recyrkulacji jest możliwość kontrolowania temperatury wody, co pozwala na prowadzenie hodowli zimą w państwach o chłodniejszym klimacie oraz fakt, że ryzyko wycieku do środowiska jest niższe.
Istnieją także farmy tuczące pstrągi na morzu, gdzie ryby przebywają w pływających klatkach, w średnio zasolonych wodach Bałtyku lub w chronionych akwenach fiordów skandynawskich. Pstrągi tęczowe morskie otrzymują pożywienie podobne do łososia, co tłumaczy różowawe zabarwienie ich mięsa, określane czasami jako „łososiowe” - sama ryba handlowo nazywana często jest jako "pstrąg łososiowy".
W czasie tuczenia ważne jest dobre zarządzanie zasobami, które polega na oddzielaniu szybko rosnących pstrągów od stada: zazwyczaj segregację dokonuje się 4 razy w ciągu cyklu produkcyjnego. Gdy pstrągi osiągają wagę handlową są wyławiane z basenów w sieciach lub przepompowywane żywe na ląd do zbiorników, jeśli były hodowane w klatkach.
Handel
Na rynkach europejskich pstrąg tęczowy jest dostępny przez cały rok. Do masy 400 g ryby występują w odmianie białej lub łososiowej (różowej), w postaci tusz lub filetów, świeże lub wędzone. Jeżeli pstrąg jest odchowywany dłużej, do osiągnięcia masy 1,5 kg, jest sprzedawany – podobnie jak łosoś – w postaci świeżej (jako filety lub steki rybne) lub wędzonej (w plastrach). W tym drugim przypadku ryby są najczęściej wędzone na zimno, ale też czasami wędzone na gorąco, szczególnie w przypadku porcjowanego pstrąga słodkowodnego. Spożywa się również soloną ikrę pstrąga, szczególnie w północnej Europie.
Wartości odżywcze
Wartości odżywcze mięsa pstrąga tęczowego w przeliczeniu na porcję 100 g:
|
Kalorie: |
107 Kcal |
|
Białko: |
20 g |
|
Selen: |
10 µg |
|
Witamina D: |
7 µg |
|
Kwas Omega-3 EPA: |
219 mg |
|
Kwas Omega-3 DHA: |
496 mg |
Ciekawostki:
Pstrąg Tęczowy (Oncorhynchus mykiss) Nazwa "pstrąg tęczowy" obejmuje kilka gatunków pstrągów żyjących w Ameryce Północnej i odznaczających się między innymi tym, że przez środek ich ciała przebiega czerwona lub nawet purpurowa pręga, boki pokrywają ciemne plamy. Dorosłego, wyrośniętego pstrąga tęczowego bardzo łatwo jest odróżnić od pstrąga potokowego i źródlanego, dzięki owej czerwonej prędze na bokach ciała. Jego ciało jest bardziej krępe i pokryte gęsto licznymi czarnymi plamkami, które występują także na płetwie grzbietowej i ogonowej. Ubarwienie głowy samców staje się intensywniejsze w okresie tarła. Żyje zarówno w wodach stojących, jak płynących, często bywa hodowany w stawach w mieszanej obsadzie z karpiem. Tarło pstrąga tęczowego przypada na okres zejścia lodów (luty i marzec, a w północnych rejonach niekiedy i maj). Samica składa od 500 do 3 tyś. ziarn ikry, które po zapłodnieniu zagrzebuje w piasku lub żwirze. Przeciętnie pstrąg tęczowy osiąga długość 50 cm i masę 0,6 - l kg. W optymalnych warunkach może uzyskać imponujące rozmiary faz 90 cm i 6 - 7 kg). Pokarm pstrąga tęczowego stanowią skorupiaki, mięczaki, larwy owadów i owady dorosłe opadające na powierzchnię wody. Do Europy został przywieziony w minionym stuleciu z USA i stopniowo rozprzestrzenił się po całym jej obszarze. W Czechosłowacji występuje w wodach pstrągowych o specjalnym charakterze, np. w Dyi, górnej Wełtawie, Louczni, Metui, Upie, Hornadzie, Nitrze, Popradzie itd. Ze względu na swoją bojowość i piękny wygląd należy do ryb ulubionych przez wędkarzy. Po zacięciu potrafi wysoko wyskakiwać nad powierzchnię wody i twardo walczyć o życie. Można go łowić metodą spinningową na błystkę i martwą rybkę) i muchową (na sztuczne muchy). Ma duże znaczenie gospodarcze. Wylęg podchowuje się w wylęgarniach i następnie obsadza w stawach jako rybę dodatkową.