Budowa zewnętrzna:
Ciało pstrąga jest krępe, z boków lekko ścieśnione. Płetwa ogonowa u osobników młodocianych wcięta, u starszych prosta. Pstrąg właściwie nie różni się kształtem od młodych troci z okresu ich życia w rzece. Jest to zrozumiałe, jeśli wziąć pod uwagę fakt, że są to formy tego samego gatunku. Proporcje między poszczególnymi częściami ciała mogą ulegać zmianom związanym z warunkami środowiska. Niejednokrotnie były one podstawą do wyróżnienia odmiennych ras. Wałecki (1864) wyróżniał dwie odmienne rasy: pstrąga podgórskiego mniejszego, z krótszą głową i tępym pyskiem oraz pstrąga litewskiego większego z głową bardziej podłużną.Głowa pstrąga jest dość duża. U osobników od 2 do 4 łat z Białki Tatrzańskiej stanowiła od 23,4 do 28,6%, średnio 27% długości ciała (l. c.), a maksymalna wysokość ciała od 20,9 do 22,7% długości ciała (Solewski, 1965). U osobników starszych długość głowy stanowi około 23% długości całkowitej, a średnica oka od 16 do 18% długości głowy (Scott, Crossman, 1973). Kość górno szczękowa sięga za tylny brzeg oka. Te proporcje mogą ulegać zmianom związanym z warunkami środowiska, płcią, wiekiem. Z wiekiem szybciej wzrasta wysokość i szerokość głowy oraz długość szczęki górnej niż długość ciała. Wolniej natomiast rosną długość głowy i średnica poziomu oka. Samce mają stosunkowo dłuższą głowę, szczękę górną i odległość przedoczną oraz większą średnicę oka niż samice (Solewski, 1960a, 1961, 1962, 1965).Ubarwienie. Jest ono bardzo zmienne, uzależnione od warunków środowiska i koloru podłoża. Ogólny ton barwy brązowawy bądź jasnobrązowy z ciemniejszym grzbietem i jaśniejszym brzuchem, przechodzący nieraz w barwę mlecznożółtą, żółtozłotawą lub seledynowożółtą. Na bokach ciała, głowie, płetwie grzbietowej i tłuszczowej ciemne kropki, a na ogonowej mogą być niewyraźne ciemne plamy. Ciemne kropki występują głównie nad linią boczną, mniej liczne są pod nią i w tylnej części ciała. Obok ciemnych kropek występują kropki czerwone, wokół których czasami widoczne są białe bądź jasne obwódki. Płetwa tłuszczowa z czerwonym lub pomarańczowym zabarwieniem.- Płetwy piersiowe i brzuszne u młodych są żółte, seledynowożółte lub mlecznożółte, u starszych przyciemnione i nieprzezroczyste, czasami żółtawe. U osobników młodych na bokach ciała występuje od 9 do 14 wąskich owalnych plam narybkowych. W okresie rozrodu, jesienią, płetwy mogą być ciemnoszare. Ubarwienie pstrągów potokowych, które wpuszczono do morza bądź same do niego spłynęły, jest srebrne, podobnie jak troci. Ubarwienie i kształt pstrągów są tak podobne do troci, że w praktyce obie te formy są niemal niemożliwe do rozróżnienia.Cechy przeliczalne. Blaszka i trzon lemiesza uzębione, podobnie jak u troci, z tym że u osobników starszych zęby nie wypadają. Cechy przeliczalne mają większą zmienność niż określone dla troci wędrownej.
Zasięg występowania
Pstrąg potokowy naj dalej na północ dociera swym naturalnym zasięgiem do zlewiska Morza Białego sięgając rzek na zachód od Peczory, w której nie występuje. Zachodnia granica jego rozsiedlenia obejmuje Islandię, a na południe sięga do północnej części Algierii i Maroka oraz północnej części Azji Mniejszej. Również swoim zasięgiem obejmuje zlewiska- mórz Czarnego i Kaspijskiego. Wschodnia granica sięga Amu-darii, Morza Aralskiego i rzeki UraI. W granicach jego rozsiedlenia występuje kilka podgatunków, np. Salmo trutta labrax Pallas, troć czarnomorska, Salmo trutta caspius Kessler, troć kaspijska, Salmo trutta aralensis Berg, troć aralska, Salmo trutta m. lacustris L., troć jeziorowa (rys. 74).W drugiej połowie" XIX w. rozpoczęto próby aklimatyzacji pstrąga potokowego na innych kontynentach. Próba w Indiach (stan Madras, 1863 r.) nie udała się. W 1864 r. z Anglii przewieziono pstrągi do Tasmanii, gdzie się zaaklimatyzowały. Z Tasmanii w latach 1867-1875 przewieziono je do Nowej Zelandii. Pierwsze osobniki przeniesione w 1885 r. do Stanów Zjednoczonych pochodziły z Loch Leven. Początkowo aklimatyzowano pstrągi we wschodniej części Kanady i Stanów Zjednoczonych, później i w zachodniej części. Aklimatyzację pstrąga potokowego w Ameryce Południowej rozpoczęto w 1904 r., w Argentynie, przewożąc ikrę z Anglii. W następnym roku dostarczano z Niemiec ikrę pstrąga do Chile. Naturalizowano pstrągi również w południowej Afryce, w Rodezji i Kenii. Obecnie pstrąg potokowy występuje na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy (rys. 74); (Mac Crimmon, Marshall, 1968, Mac Crimmon, Marshall and Gots, 1970). Jedna z najbardziej udanych aklimatyzacji nastąpiła w Nowej Zelandii. Z wsiedlonych pstrągów rozwinęło się liczne pogłowie pstrągów i troci. W Polsce pstrągi występują na południu kraju w górskich potokach Beskidów, Tatr i Sudetów, w Rudawie i Przemszy, w potokach Jury Krakowsko-Częstochowskiej i na Dolnym Śląsku. Na północy kraju występują w dorzeczach rzek płynących na Pomorzu Zachodnim i Środkowym oraz w wodach Warmii i Mazur, jak również na Pojezierzu Suwalskim. Ponadto występują w niektórych dopływach Warty i w dopływach Tanwi (rys. 75).Rozsiedlenie pstrągów jest limitowane warunkami termicznymi wód. Występują one np. na równiku w Kenii. Jest to możliwie dzięki niskiej temperaturze wody spływającej z lodowców Kilimandżaro. Również rozsiedlenie pstrągów w Polsce jest uzależnione od temperatury' wody w rzekach (Backiel, 1964)
Biologia
Rozród. Samice pstrągów osiągają dojrzałość płciową najczęściej w 3 roku. Najwcześniej dojrzewające samice mają 2 lata. Samce dojrzewają przeważnie o rok wcześniej. Długość ciała pstrągów pierwszy raz przystępujących do rozrodu jest zmienna dla różnych potoków i waha się od 14 do 28 cm. Pstrągi odbywają rozród jesienią. Rozpoczyna się on pod koniec września lub w październiku, gdy temperatura wody obniży się od 9 do 8 oC i trwa nawet do stycznia. Samica wykonuje zagłębienie w żwirowatym dnie, gdzie składają jaja, które są natychmiast zapładniane. Jaja po złożeniu są przysypywane żwirem. Samica zależnie od wielkości i wieku składa od 200 do 4000 jaj o średnicy od 3,5 do 6,0 mm. Średnia płodność na 1 kg masy ciała wynosi od 1000 do 2000 ziaren. Rozwój jaj i przebieg rozrodu jest podobny jak u troci. Od marca do kwietnia wylęg o długości od 1,8 do 2,5 cm i masie od około 0,1 do 0,2 g opuszcza gniazdo.Pokarm. Pstrąg potokowy żywi się fauną denną, głównie kiełżami. Z owadów zjada chruściki, jętki, larwy i poczwarki dwuskrzydłych, larwy ważek, ślimaki, małże oraz faunę nadwodną, którą chwyta wyskakując nad powierzchnię wody. Zjada także zwierzęta wymyte z brzegów, np. dżdżownice oraz inne zwierzęta unoszone przez wodę. W miarę wzrostu pstrągi zaczynają odżywiać się większym pokarmem i z czasem zjadają drobne ryby, np. strzeble, głowacze oraz mniejsze pstrągi. Jak podaje Rozwadowski (1908) w przewodach pokarmowych pstrągów oprócz różnej wielkości ryb znajdował on żaby, szczury, myszy, nawet kreta. Wymiar ochronny pstrąga potokowego wynosi 30 cm. W okresie od 1 września do 31 stycznia obowiązuje zakaz połowu pstrąga wszelkimi narzędziami.Wzrost. Wzrost pstrągów uzależniony jest od warunków środowiska i położenia geograficznego rzeki. Pstrągi tego samego wieku wykazują dużą rozpiętość wzrostu. Po pierwszym roku osiągają od 4 do 14 cm długości ciała, po drugim od 10 do 2.6 cm, po trzecim 15 do powyżej 30 cm. W warunkach Polski południowej średnio po pierwszym roku osiągają od 8,4 do 11,2 cm długości ciała, po drugim od 12,3 do 19 cm, po trzecim od 17,5 do 26,5 cm, po czwartym roku od 21,4 do 34,0 cm (tab. 18). W Wiśle na Śląsku dwuroczne pstrągi osiągały średnio 85 g, trzyletnie 117,5 g, czteroletnie 191 g i pięcioletnie 400 g (Żarnecki, 1958). Najczęściej poławiane pstrągi potokowe mają masę od 200 do 800 g. Rzadko spotyka się osobniki o większej masie, np. 2 kg. Zdarzają się jednak osobniki o masie 5 kg, a nawet przekraczające 10 kg. Największy pstrąg potokowy złowiony w Polsce w 1970 r. w potoku Maruzka miał 73 cm i 4,4 kg. W Polsce rozróżnia 'się obie formy - pstrągi i trocie jeziorowe. Zgodnie z tym ryby łowione w jeziorze nie są pstrągami. Natomiast w wielu krajach nie wyróżnia się pstrągów i troci jeziorowych określając obie formy jako pstrągi. Pstrągi z jezior osiągają większe rozmiary niż pstrągi bytujące tylko w rzece. W rzece Traun koło Gmunden (Austria) w dniu 8 XII 1894 r. złowiono pstrąga o masie 7 kg.
Występowanie:
Pstrągi potokowe, podobnie jak i inne odmiany, żyją w potokach górskich i wyżynnych o prądzie szybkim, dnie kamienistym i żwirowatym, o wodzie czystej i chłodnej. Te odcinki potoków górskich określono jako krainę pstrąga.Pstrągi potokowe są rybami osiadłymi, trzymają się z zasady miejsc, które zajęły i nie odbywają dalszych wędrówek. Z zasady trzymają się kryjówek wśród podmytych korzeni, pod kamieniami i w zagłębieniach dna rzek i potoków. Mimo, że są to ryby osiadłe obserwowano, że niektóre z nich spływały do morza i zachowywały się jak trocie (Skrochowska, 1953, 1969). O możliwości takich zmian świadczą wyniki introdukcji pstrągów potokowych w wodach Nowej Zelandii, gdzie z przesiedlonych pstrągów wytworzyła się populacja troci wędrownej oraz pstrąga niewędrownego. Pstrągi mogą odbywać krótkie wędrówki w poszukiwaniu odpowiednich żerowisk lub miejsc rozrodu.Pstrąg potokowy poprzednio był hodowany w stawach, ale w miarę wprowadzania do hodowli stawowej pstrąga tęczowego znaczenie jego jako ryby hodowlanej malało i obecnie jest on głównie chowany dla celów zarybieniowych. Pogłowie pstrąga potokowego utrzymuje się dzięki wprowadzeniu wymiarów i okresów ochronnych oraz stałych zarybień wylęgiem i narybkiem prowadzonym przez Polski Związek Wędkarski. Pstrąg potokowy jest bardzo ceniony, gdyż jest atrakcyjny dla wędkarzy oraz nie bez znaczenia jest wartość smakowa jego mięsa.
Ciekawostki.
Pstrąg potokowy Jest mieszkańcem chłodnych i zasobnych w tlen potoków i rzek. Jego silne, walcowate ciało jest przystosowane do pokonywania szybkiego prądu wody. Jego ubarwienie jest bardzo zmienne - od zielonego przez brunatne do niebieskawego, często także można spotkać osobniki czysto złote lub fioletowe aż do czarnych. Grzbiet, boki ciała i głowa za oczami są pokryte wielkimi czarnymi i czerwonymi plamami o różnobarwnych obwódkach. Pstrąg ten ma silne płetwy, ogonowa jest duża i lekko tylko wycięta, u starszych osobników kończy się równo lub jest nieco zaokrąglona. Hak na dolnej szczęce u samic słabo się zaznacza. Tarło przypada na koniec jesieni lub zimę, najczęściej odbywa się w listopadzie lub w grudniu na czystym, nie zamulonym, piaszczystym lub żwirowatym dnie. Ryby ciągną z niżej położonych stanowisk do znajdujących się wyżej mniejszych dopływów. Samica zagrzebuje zapłodnioną ikrę w dnie, chroniąc ją w ;ten sposób przed uszkodzeniem i przed naturalnymi wrogami. Jedna samica składa zwykle około 3 tyś. ziarn ikry, bardzo dużych, zabarwionych pomarańczowo. Rozwój embrionalny trwa od 2,5 do 4 miesięcy. Pokarm pstrągów jest bardzo urozmaicony. Młode zjadają larwy wodnych owadów oraz owady, które spadły na powierzchnię wody. Ryby dorosłe pożerają drobne zwierzęta wodne, małe rybki. W razie niedoboru pożywienia mogą stać się kanibalami. Pstrąg żyje przeciętnie 3 - 5 lat, maksymalnie 12 lat. Tempo wzrostu zależy od warunków środowiska. Przeciętna masa pstrąga potokowego wynosi około 0,5 kg, trafiają się jednak okazy o masie l kg, a sporadycznie nawet 5 - 7 kg. Ryba ta żyje w Europie od wybrzeża murmańskiego i Islandii aż po Morze Śródziemne, na Bałkanach, a także w Azji Mniejszej, w północnej Afryce, w Iranie. Jest ceniony przede wszystkim jako bojowa sportowa ryba. Łowi się go zarówno na błystkę lub martwą rybkę metodą spinningową, jak i na sztuczną muchę metodą muchową.